Reklama

Armia i Służby

SIGINT w systemie władzy PRL i Układzie Warszawskim

  • Rakieta nośna Chang Zheng-2D, Fot. Cristóbal Alvarado Minic, Flickr/Wikipedia, CC BY 2.0

W okresie rządów komunistycznych w Polsce radiokontrwywiad pełnił dwojaką rolę. Prowadził nasłuch radiowy i radiopelengację łączności placówek dyplomatycznych i służb wywiadowczych państw zachodnich wykonując też zadania tajnej policji politycznej wymierzone w przeciwników władzy ludowej. 

Początki działań związanych z rozpoznaniem radiowym (wówczas radiopelengacją) w organach bezpieczeństwa Polski Ludowej wiążą się z utworzonym w 1945 r. w Departamencie II Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego MBP) Wydziałem III – radiowym. W 1950 r. przeszedł on do Departamentu Łączności MBP, a w 1955 r., jako Wydział I do Departamentu IX Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP), który w 1954 r. zastąpił rozwiązane wówczas MBP. Po reorganizacji tajnej policji PRL i utworzeniu Służby Bezpieczeństwa jako części struktury Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW), od 28 listopada 1956 r. zadania radiokontrwywiadu realizował Wydział I Biura „T” MSW, który 1 grudnia 1961 r., jako Wydział XII, przeszedł do Departamentu II  (kontrwywiadu) MSW. Nie pozostawał tam długo, gdyż już 1 marca 1965 r. powstał Samodzielny Wydział RKW w składzie: Sekcja I – analiza i opracowanie materiałów z nasłuchu i pelengacji; Sekcja II – operacyjno-radionamiarowa; Sekcja III – techniki operacyjnej; Centralna Stacja „N” (nasłuchowa).

Wzrost znaczenia RKW                             

Wzrost liczby realizowanych zadań spowodował, że 15 kwietnia 1973 r. Samodzielny Wydział RKW został przekształcony w Biuro Radiokontrwywiadu (RKW). Wydziałowi RKW podlegał także Aparat Koordynacji organów radiokontrwywiadu krajów Układu Warszawskiego (poza Rumunią), w 1ipcu 1974 r. przeniesiony z PRL do Czechosłowacji. Jego zadaniem było koordynowanie współdziałania w radionamierzaniu transmisji w ramach współdziałania bazy goniometrycznej. Siedziba Biura RKW mieściła się w Miedzeszynie na obrzeżach południowo-wschodniej części Warszawy, natomiast jednostki terenowe RKW znajdowały się w Gdańsku (stacja „N” przeniesiona w 1958 r. z Wrocławia, a w sierpniu 1968 r. rozbudowana do etatu Wydziału RKW przy KW MO) i Szczecinie (stacja „P” – pelengacyjna). Etat wprowadzony w październiku 1978 r. określił strukturę Biura: wydziały I–III, Samodzielna Sekcja „R” oraz Sekcja Ogólna. Początek lat 80. to okres intensywnej rozbudowy Biura RKW. W listopadzie 1982 r. rozwiązano Samodzielną Sekcję „R” oraz Sekcję Ogólną, powstały natomiast cztery nowe wydziały (IV–VII).

Zadania i cele RKW

Podstawowe zadania Biura Radiokontrwywiadu MSW określało Zarządzenie Nr 026/79 Ministra Spraw Wewnętrznych z 15 czerwca 1979 r. W okresie stanu wojennego pojawiły się stacje radiowe podziemnej „Solidarności” nadające audycje na falach UKF. Aby zapobiec ich funkcjonowaniu, z dniem 1 listopada 1982 r. zadania Biura RKW MSW zostały rozszerzone o prowadzenie nasłuchu radiowego w zakresie UKF na terenie Warszawy w systemie stacjonarnym i na środkach ruchomych. Nowe zadania „wynikające z potrzeb operacyjnych” obejmowały także działania poszukiwawczo-radionamiarowe w zakresie UKF na terenie kraju, prowadzone one były również na środkach ruchomych.

Biuro RKW odpowiadało w MSW za realizację działań operacyjno-technicznych w zakresie radiokontrwywiadu, które wynikały z potrzeb jednostek operacyjnych resortu, analizy materiałów operacyjnych uzyskiwanych z prowadzenia nasłuchu radiowego i radionamierzania, a także z porozumień pomiędzy MSW a MON i umów międzynarodowych o współpracy służb radiokontrwywiadu organów bezpieczeństwa krajów Układu Warszawskiego. W celu wykonania powyższych zadań Biuro RKW w końcu lat 80. prowadziło:

- całodobowy stacjonarny nasłuch radiowy w zakresie KF (krótkich fal) w celu ujawniania radiostacji agenturalnych, podejrzanych i nieznanych (odbywało się to na 8 stanowiskach półautomatycznych typu „Pamięć” rozmieszczonych w Miedzeszynie);

- całodobowe stacjonarne radionamierzanie w zakresie KF na dwóch stanowiskach radionamiernika zlokalizowanego w Oborach koło Warszawy;

- całodobowy stacjonarny nasłuch radiowy wybranych radioamatorów-krótkofalowców będących w zainteresowaniu SB (z reguły pionu kontrwywiadu, czyli Departamentu II MSW i jego struktur terenowych), oraz okresową kontrolę pasm radioamatorskich (na jednym stanowisku nasłuchowym);

- całodobowy stacjonarny nasłuch 12 radiowych baz wywiadowczych zlokalizowanych w Europie, w celu ujawniania nowych numerów korespondentów, oraz odbiór jednostronnych szyfrotelegramów nadawanych przez te bazy (na dwóch stanowiskach nasłuchowo-odbiorczych);

 - przechwytywanie drogą nasłuchu radiowego szyfrotelegramów określonych przedstawicielstw państwa kapitalistycznych w PRL i ich baz radiowych dla potrzeb deszyfrażu/dekryptażu w Biurze „A” MSW, rozpracowywanie systemów łączności radiowych i danych radiowych przedstawicielstw państw kapitalistycznych w PRL i ich baz radiowych (na ośmiu zestawach radiowych w godzinach od 7.00 do 1.00 w systemie ciągłym);

 - prowadzenie stacjonarnego nasłuchu radiowego w zakresie UKF (pasmo od 20 Mhz do 1000 Mhz) dla wykrycia transmisji interesujących operacyjnie (przy wykorzystaniu jednego punktu nasłuchowego w Warszawie pracującego w systemie ciągłym);

 - prowadzenie okresowych akcji poszukiwawczo-radionamiarowych na obszarze kraju w celu zwalczania nielegalnych radiostacji pracujących w zakresie UKF;

- działania operacyjno-poszukiwawcze położenia źródeł promieniowania radiowego interesujących pod względem operacyjnym (przy wykorzystaniu ruchomych środków radiokontrwywiadowczych (pelengatorów) oraz urządzeń nasobnych);

 - okresową kontrolę krajowych sieci KF (krótkich fal) oraz resortowych sieci UKF (wykorzystując środki ruchome i stacjonarne);

 - analizę emisji radiowych uzyskiwanych z nasłuchu i namierzania radiowego, dotyczących głównie krótkotrwałych radiowych transmisji agenturalnych;

- opracowywanie materiałów z aktywności radiowych baz wywiadowczych oraz o rodzajach i systemach agenturalnych transmisji radiowych, a także przekazywanie ich do Departamentów I (wywiadu cywilnego) i II (kontrwywiadu cywilnego) MSW oraz do Zarządu II Sztabu Generalnego WP (wywiadu wojskowego);

- prace związane z rozwojem służby radiokontrwywiadowczej, wdrażaniem do eksploatacji urządzeń technicznych i utrzymaniem ich sprawności;

 - współdziałanie z Aparatem Koordynacji służb radiokontrwywiadu i służbami radiokontrwywiadu organów bezpieczeństwa ZSRR, NRD, Czechosłowacji, Węgier i Bułgarii w oparciu o obowiązujący w tym zakresie statut.

Podział kompetencji w strukturze RKW

W 1984 r. w składzie Biura RKW, które liczyło 308 etatów, było siedem wydziałów, wśród których podział kompetencji był następujący:

 - Wydział I; prowadził analizę i opracowywał materiały z nasłuchu, prowadził ewidencję danych radiowych i radiostacji, współdziałał z Aparatem Koordynacji służb RKW, odpowiadał za łączność szyfrową;

- Wydział II prowadził całodobowy stacjonarny nasłuch radiowy w zakresie KF, w zakresie częstotliwości uzgodnionych z Aparatem Koordynacji, okresową radiokontrwywiadowczą kontrolę łączności radioamatorskich, nasłuch radiowy baz wywiadowczych i przechwytywanie szyfrotelegramów (Blindów) – jednostronnego nadawania tych baz i ujawnianie nowych numerów agentów. Ponadto prowadził radionamierzanie na dwóch stanowiskach radionamiernika – w systemie stacjonarnym całodobowym - ujawnionych przez krajowy nasłuch transmisji radiowych i współdziałania stacji namiarowych w bazach goniometrycznych;

 - Wydział III, odpowiadał za prace związane z rozwojem technicznym sprzętu, dokonywał ekspertyz technicznych sprzętu radiowego zakwestionowanego u osób podejrzewanych o działalność wywiadowczą bądź sprzętu pozyskanego do badań w czasie tajnych przeszukań, a także sprzętu radiowego uzyskiwanego podczas działań przeciwko podziemnym radiostacjom NSZZ „Solidarność” i „Solidarności Walczącej”. Odpowiadał ponadto za eksploatację i utrzymanie stanu technicznego sprzętu używanego w służbie RKW;

 - Wydział IV, prowadził nasłuch radiowy pasma UKF na dwóch stacjach nasłuchowych na terenie Warszawy. Współdziałał w nasłuchu placówek dyplomatycznych zlokalizowanych na terenie Warszawy, a wykorzystujących łączność KF, współdziałał w zwalczaniu podziemnych radiostacji na terenie Warszawy. W składzie wydziału było także stanowisko kierowania akcjami zwalczającymi „nielegalne” radiostacje na terenie stolicy;

 - Wydział V prowadził przy wykorzystaniu środków ruchomych: półstacjonarny nasłuch radiowy w zakresie fal krótkich, półstacjonarne i ruchome namierzanie radiowe w zakresie fal krótkich, akcje poszukiwawczo-radionamiarowe źródeł promieniowania radiowego i wstępną analizę materiałów pozyskanych z radionamierzania. Do jego zadań należało także utrzymywanie w stanie gotowości operacyjno-technicznej ruchomych środków techniki radiokontrwywiadowczej na „wypadek poważnego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i na okres wojny”’

- Wydział VI prowadził nasłuch radiowy oraz rozpracowywanie sieci i kierunków radiowych przedstawicielstw dyplomatycznych, przechwytywanie drogą nasłuchu radiowego szyfrogramów określonych przedstawicielstw dyplomatycznych państw kapitalistycznych. Ponadto prowadził analizę systemów antenowych na budynkach przedstawicielstw i analizy techniczne nowych systemów łączności dyplomatycznej;

- Wydział VII Ogólny, odpowiadał za sprawy kadrowe, socjalne, sekretariat i pocztę specjalną. W jego składzie znajdowała się także komórka operacyjna – Kolumna Grupy „O” wykorzystywana przez grupy namiarowo-poszukiwawcze do zwalczania podziemnych radiostacji pracujących w zakresie UKF.

Stanowiska kierownicze w pionie radiokontrwywiadu SB: Samodzielny Wydział RKW MSW Naczelnicy: płk Kazimierz Krawczyk - 1 marca 1965 r. – 14 kwietnia 1973 r. Zastępcy naczelnika: płk Ryszard Durlej - 1 marca 1965 r. – 14 kwietnia 1973 r. płk Antoni Wróblewski - 1 marca 1965 r. – 14 kwietnia 1973 r. płk Wojciech Chlebowski - 1 marca 1965 r. – 14 kwietnia 1973 r. Biuro RKW MSW Dyrektorzy: płk Kazimierz Krawczyk - 15 kwietnia 1973 r. – 30 listopada 1978 r. płk Włodzimierz Zabawski - 1 grudnia 1978 r. – 16 października 1989 r. Zastępcy dyrektora: płk Wróblewski Antoni - 15 kwietnia 1973 r. – 10 stycznia 1975 r. płk Włodzimierz Zabawski - 10 lutego 1975 r. – 30 listopada 1978 r.

Dr Paweł Piotrowski

Biuro RKW korzystało z kilku lokalizacji w rejonie Warszawy i na terenie kraju. Centralna Stacja „N” zlokalizowana była w Miedzeszynie przy ul. Rychnowskiej 1, na terenie o powierzchni ok. 30 ha.  Budynki podstawowe zajmowały 3 ha, a resztę terenu pokrywało pole antenowo-odbiorcze. W grudniu 1983 r. uruchomiono stację radionamiarową nowego typu w Oborach koło Warszawy (Stacja „P” Nr 621). Zastąpiła ona starą stację (Stacja „P” Nr 611), obie były eksploatowane przez Wydział II Biura RKW. Punkt nasłuchu radiowego i stanowisko kierowania w Warszawie mieściło się w gmachu Ministerstwa Sprawiedliwości przy ul. Koszykowej 2. Ponadto punkt nasłuchu radiowego mieścił się w wieżowcu na rogu ul. Kijowskiej i Targowej. Dla przeciwdziałania audycjom „Solidarności” w 1983 r. rozmieszczono także tymczasowo 8 radionamierników stacjonarnych typu 2025 (sześć na wieżowcach, a dwa na budynkach Intraco I i Intraco II).

Jednostki terenowe RKW

Poza Warszawą funkcjonował Wydział RKW w Gdańsku, była to rozbudowana struktura licząca w 1984 r. aż 99 etatów. Podlegała administracyjnie Wojewódzkiemu Urzędowi Spraw Wewnętrznych (WUSW) w Gdańsku. Do podstawowych zadań Wydziału RKW WUSW w Gdańsku należało prowadzenie stacjonarnego, całodobowego nasłuchu radiowego w zakresie fal krótkich na pięciu zautomatyzowanych stanowiskach, zgodnie z podziałem pasm częstotliwości uzgodnionych z Aparatem Koordynacji. Zadania gdańskiej jednostki RKW Służby Bezpieczeństwa obejmowały prowadzenie stacjonarnego, całodobowego radionamierzania w zakresie fal krótkich transmisji uzyskanych z krajowego nasłuchu radiowego i wynikających ze współdziałania w ramach bazy goniometrycznej; prowadzenie okresowego nasłuchu radiowego radioamatorów-krótkofalowców będących w zainteresowaniu SB, wstępna analiza materiałów uzyskiwanych z nasłuchu radiowego i radionamierzania. Bazą Wydziału RKW w mieście-kolebce „Solidarności” był obiekt w miejscowości Miłocin na Żuławach (ok. 20 km na wschód od Gdańska). Na obszarze ok. 7 ha mieściła się tam stacja radionasłuchowa wraz z polem antenowym-odbiorczym. W odległości ok. 1 km zlokalizowano nową stację radionamiarową. Począwszy od 1 grudnia 1987 r. prowadzono ciągły nasłuch pasma UKF (powstała w tym celu Sekcja UKF Wydziału RKW WUSW w Gdańsku) w zakresie częstotliwości 250-1000 MHz na punkcie UKF urządzonym w Ośrodku Sanatoryjno-Wypoczynkowym MSW w Sopocie.

Z kolei w Szczecinie funkcjonowała Samodzielna Stacja „P” (Pelengacyjna), która podlegała administracyjnie tamtejszemu WUSW i liczyła 7 etatów. Jej podstawowym zadaniem było całodobowe radionamierzanie transmisji radiowych uzyskiwanych z krajowego nasłuchu radiowego oraz radionamierzanie transmisji w ramach współdziałania bazy goniometrycznej. Stacja radionamiarowa była zlokalizowana na terenie o powierzchni ok. 1 ha w miejscowości Kurów (25 km na południe od Szczecina). W 1986 r. w związku z objęciem działalnością radiokontrwywiadowczą zespołu portów Szczecin-Świnoujście powołano, podobnie jak w Gdańsku, Wydział RKW w strukturze szczecińskiego WUSW.

Ostatnią terenową jednostką radiokontrwywiadu SB była Samodzielna Sekcja RKW w Barczewie na Warmii. Wykonywała ona zadania zlecone przez WUSW w Olsztynie. Związane one były ze specjalnym statusem zakładu karnego w Barczewie, w którym byli osadzeni m.in. hitlerowski Gauleiter Prus Wschodnich Erich Koch i czołowi działacze opozycji antykomunistycznej (m.in. Władysław Frasyniuk, Leszek Moczulski, Adam Michnik).

Koniec z zadaniami policji politycznej

W związku z przemianami ustrojowymi w Polsce, i redukcją stanów osobowych Służby Bezpieczeństwa, 16 października 1989 r. Biuro RKW zostało rozwiązane, a na jego bazie powstały trzy nowe wydziały Biura „A” MSW (Biura Szyfrów), realizujące zadania leżące dotychczas w kompetencjach pionu RKW. Wydział VII prowadził rozpracowanie radiowych sieci dyplomatycznych; Wydział VIII zajmował się nasłuchem sieci łączności satelitarnej; Wydział IX odpowiadał za nasłuch łączności KF i radioamatorów. Kolejna zmiana w funkcjonowaniu radiokontrwywiadu w strukturze MSW nastąpiła w 1990 r. Z dniem 31 lipca tego roku zakończył się proces likwidacji  Służby Bezpieczeństwa MSW i od 1 sierpnia zagadnienia SIGINT znalazły się w zakresie kompetencji Biura Szyfrów nowo powstałego Urzędu Ochrony Państwa (UOP). W jego ramach funkcjonował Wydział Radiokontrwywiadu realizujący zadania „radiokontrwywiadowczej ochrony bezpieczeństwa państwa”. W późniejszym okresie pion RKW przechodził różne reorganizacje, zmieniał podporządkowanie, przeszedł do Zarządu Kontrwywiadu UOP, by po rozwiązaniu UOP nie odrodzić się już w Departamencie Kontrwywiadu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW). Impuls do odbudowy radiokontrwywiadu w ABW dała dopiero głośna historia namierzenia przez kontrwywiad cywilny i zatrzymania w lutym 2009 r. nielegała rosyjskiego wywiadu wojskowego Tadeusza Juchniewicza, który przez kilka lat przesyłał do centrali GRU w Moskwie - i odbierał z niej  na falach krótkich zaszyfrowane wiadomości, używając do tego sprzętu kryptograficznego wysokiej klasy. Z kolei dawny obiekt Biura RKW Służby Bezpieczeństwa w Miedzeszynie został przejęty przez Agencję Wywiadu, która na podstawie ustawy z 24 maja 2002 r. odpowiada m.in. za prowadzenie wywiadu elektronicznego.

         Funkcjonowanie jednostek SIGINT w powojennej Polsce jest tematem całkowicie nieznanym i pomijanym w dotychczasowych pracach dotyczących służb specjalnych Polski Ludowej. Poniekąd wynika to z faktu, że jest to tematyka specjalistyczna, wymagająca przygotowania teoretycznego, a przy tym nie tak pociągająca jak np. wyszukiwanie kolejnych tajnych współpracowników czy spraw operacyjnych dotyczących znanych osób czy środowisk. Temat ten wymaga także żmudnych kwerend archiwalnych w liczących dziesiątki kilometrów zasobach Instytutu Pamięci Narodowej. Powyższy tekst ma jedynie przybliżyć, czym była służba radiokontrwywiadu i jakie były jej zadania. W kolejnych tekstach poruszone zostaną sprawy dotyczące wyposażenia sprzętowego, realizowanych spraw i ich rezultatów.

 Dr Paweł Piotrowski, historyk, ekspert Cyberdefence24 w dziedzinie służb specjalnych i sił zbrojnych Układu Warszawskiego. Obronił na Uniwersytecie Wrocławskim dysertację pt. ”Wojsko Polskie w okresie zimnej wojny 1947 – 1956. Zagadnienia rozwoju organizacyjnego i planowania”, prowadząc wcześniej badania w archiwach rosyjskich.

 

 

 

Reklama

Komentarze (3)

  1. Brandice

    There's a terrific amount of knwloedge in this article!

  2. Podpułkownik Wareda

    Do Moderatora! Informuję, że wczoraj oraz dzisiaj, nie zostały zamieszczone na stronie łącznie moje dwa komentarze. Podobna sytuacja była kilka dni wcześniej, przy okazji artykułu na temat Rosji i mojej odpowiedzi na komentarz jednego z forumowiczów. Również nie została zamieszczona z powodów mi nieznanych, pomimo mojej, dwukrotnej prośby o jej zamieszczenie. Zupełnie nie rozumiem, dlaczego do tej pory, nie zostały zamieszczone wspomniane komentarze na forum D24? Moim zdaniem, komentarze nie naruszają żadnego punktu regulaminu. Dlatego ponawiam pytanie: co spowodowało, że do chwili obecnej nie zostały zamieszczone na forum? Dlaczego wobec mnie zastosowano tak skrajną cenzurę prewencyjną, co jest tego powodem? Jeżeli D24, decydowało się w przeszłości bardzo często i nadal decyduje się, zamieszczać komentarze o treści niewłaściwej i skandalicznej - autorstwa ludzi zupełnie nieodpowiedzialnych, zawierających wulgaryzmy, nawołujących i apelujących do waśni narodowościowych oraz organizowania różnego rodzaju krucjat na Wschód i nie tylko, to dlaczego nie zamieszcza moich komentarzy, w których wielokrotnie dawałem odpór takim zachowaniom na forum? Co jest powodem, takich a nie innych, Waszych decyzji wobec moich wpisów na forum? Jak łatwo można było do tej pory zauważyć, należę do tej - stosunkowo nielicznej grupy forumowiczów - których celem na forum internetowym jest łagodzenie atmosfery, a nie jej zaognianie. Biorąc powyższe pod uwagę, proszę o ponowną ocenę moich komentarzy i - mam nadzieję - zamieszczenie ich na forum. Dziękuję.

  3. rabarbarus

    Zdjęcie podpisane jest "Google Earth", a w znaku wodnym widać inne źródło, czyli geoportal.gov.pl...

Reklama